Rola Lîstokên Gelêrî Di Geşedana Zarokan De: Bi Nimûneya 10 Lîstokên ji Herêma Botanê

 Destpêk

Lîstok derfetê didin ku geşedana zarokan hem ji hêla fîzîkî, hem ji hêla zihnî û hem jî ji hêla afrînerîyê ve pêk were. Çawa ku zarok kesayetekî malbat û civakê bin, eyn wiha di nava lîstokê de jî kesayetekî wekhev a koma lîstokê ne. Zarok lîstokê wekî îspatkirina jêhatîbûna xwe û keresteya şabûnê bi kar tînin. Her wiha divê neyê jibîrkirin ku lîstok di navbera zarok û civakê de neqebek e û bi saya lîstokan sosyalîzasyona zarokan hêsantir dibe.

Di roja me ya îro de piranîya zarokan ji ber ku di xanîyên dorgirtî de -û bi dûrî hevalên xwe yên zarok- mezin dibin êdî ji lîstokên gelêrî û ji lîstokên zarokan ên berê bêpar dimînin. Lîstokên zarokan di çand û folklora neteweyan de ber bi têkçûne ve diçin, mînakine wê kêm bin jî carinan vediguherin û bi alav û amûrên nû xwe adapteyî roja me dikin. Lê çawa be jî mirov bi hêsanî dikare bêje ku ev helwest hem ji hêla bedenê ve û hem jî ji hêla gîyanî ve arîşe û kêşeyan derdixin. Ji hêla zanista psîkolojîya geşedanê (gelişim psikolojisi) ve temenê 6-12 ji bo zarokan êwra lîstokê ye. Lê ne tenê li Tirkîye û Kurdistanê bes gelemperîyê dinyayê zarok di navbeyna van temenan de wekî berê bi lîstokan ve ne mijûl in. Vêca di Bakurê Kurdistanê de piştî koçkirina bajaran (salên 1990’î) lîstokên zarokan eleqeya xwe ya berê winda kirin. Jixwe bi pêvajoya xurt a asîmîlasyonê re ne tenê lîstok bes tevahîya vegotinên gelêrî ber bi têkçûnê ve çûn/diçin.

Di folklora Kurdî de mirov bi awayekî jixwebawer nikare bibêje ku xebatên mezin û giranbuha li ser lîstokên zarokan û lîstokên gelêrî hatine kirin. Lewma ji hêla materyalên nivîskî ve feqîrîyekê heye. Lîstokên gelêrî yên her herêmê diguherin û carinan jî heman lîstok navên cur bir cur distînin. Di vê xebatê de bi mînaka 10 lîstokên zarokan ên herêma Botanê min tesîra wan a li ser zarokan analîz kirîye. Nûve û şîroveyên min jî li ser tesîra geşedana wan a fîzyolojîk û civakî (sosyal/social) ne. Ev her 10 çîrok jî ji bihîstin, çavdêrî û gera min a li Botanê (exleb Sêrt û Şirnex) hatine qeydkirin û nivîsîn. Ji hêla termînolojîyê ve navê hin têgehan ne resen e, lew min di nav kevanekê de Tirkî û Îngilîzîya wan jî nivîsî.

1. Lîstok û Lîstokên Zarokan

Lîstokên zarokan ew çalakî ne ku bi rêya şabûnê bêhnvedana zarokan pêk tîne. Zarok -û bi rêjeyeke kêm jî mezin/mirovên têgihiştî- di demên xwe yên vala de da ku xwe ji kêferata jîyanê rizgar bikin xwe tavêjin bextê lîstokan bêyî ku armanceke wan a hilberînerî an jî xizmeteke din hebe (Boratav, 1994: 232).

Lîstok, ew tevgerîn e ku armanca wê xwe-derbirîn e û di nav mirov û hemû çandan de rasterast xwe dide der. Wek huner, ziman û dîn lîstok jî dîyardeyeke têkel e ku pênaseya wê rasterast nikare were kirin. Jixwe “pênase” sînorên asê û bê derbend in, lew ji bo disîplîn û dîyardeyan “pênase”yeke teqez tune. Lê dîsa jî mirov dikare hin taybetîyên wê rave bike. Lîstok ji bo ku pêdivîyên bîyolojîk pêk bînin ne xwedî eleqeyeke dîrekt in, bes ew hereket in ku bi dildarî têne kirin. Her çiqas ji bo geşedanên fîzîkî, civakî, psîko-sosyal û geşedana takekesî kartêkeke mezin be jî bes  mirov dikare bêje ku lîstok bi awayekî şênber ne çalakîyeke hilberîner e, çinku tesîra wê li ser qezenckirina mal û milk tune (Georges, 2007: 129). Anku mirov hînî lîstokên li ser bezînê dibe, çinku dîtîye ku hin kes dema dibezin zewqê distînin û difikire ku ew jî bilîze dê zewqê bistîne. Vêca di lîstokê de ji ber ku armanca herî girîng şabûn e kes bi darê zorê nakeve di lîstokê de, yê ku bileyze divê dildar be, ji dil tevlî lîstokê bibe. Lîstok heya ku pala xwe nede reqabetê mirov dikare wê wek keresteyeke şabûnê binirxîne. Lê ku lîstok, nemaze lîstokên zarokan dema pala xwe bidine reqabetê ev ji hêla psîkolojî û pedagojîyê ve dê bi xwe re dezawantajan bîne; bivê-nevê dê tesîrê li ser dahatûya zarokan jî bike. Bo nimûnê hêrs, acizî, hesûdî, hîlekarî û wd.

2. Tesîra Lîstokan a Li Ser Zarokan

2.1. Ji Hêla Geşedana Fîzyolojîk Ve

Di nava lîstokê de hin hereket masûlkeyên zarokan zexim dikin ku zarok wan hereketan gelek caran dubare dikin. Bi hereketên wekî bezîn, hilavêtin, rapelikîn, xwekaşkirin, avêtin û wd. -jê re hêza fîzîkî divê- sîstemên wekî hilmijîn (solunum/respiration), hezm (sindirim/digestion), geran (dolaşım/circulation) û derkirinê (boşaltım/excretion) bi awayekî dirust aktîf dibin. Bi saya vê jî standina oksîjenê zêde dibe, gera xwînê leztir dibe. Lîstokên bi vî awayî her wiha rê li ber zarokan vedikin ku dorhêlêa xwe jî baş binasin.

Bi çalakîyên wekî meşîn, bezîn, hilavêtin, rapelikîn, şemitîn (xijikîn), daketin, derketin, avêtin, hejandin û wd. zeximbûna masûlkeyên mezin pêkan dibe; bi çalakîyên wekî girtin, jêkirin, qusandin, strandin, qulkirin, boyaxkirin, dirûtin, hûnandin û wd. masûlkeyên biçûk zexim dibin.Vêca di nava wan lîstokên zarokan de ji van çalakîyan gelek hene. Zeximbûna masûlkeyên biçûk û zeximbûna masûlkeyên mezin we dikin ku tepişên motor (motor beceri/motor skills) ên zarokan xurt bibin (Anılan-Girmen-Öztürk-Koçkar, 2004).

2.2. Ji Hêla Geşedana Civakî Ve

Di lîstokan de zarok bawerî li xwe tîne, xwe vedinihêre, hînî zibare û hevkarîyê dibe, hînî dirustbûn û dîsiplînê dibe. Di dema lîstokê de tepiş û hestên wekî axaftin, danîna têkilîyê, çavdêrî û alîkirinê pêş dixin. Her wiha hînî qaîdeyên civakê jî dibe: rêzgirtina ji kesekî din re, parastina mafê kesekî din û mafê xwe, bicihanîna peywir û berpirsîyarîyan, di mijarekê de girtina biryarekê û pratîzekirina wê biryarê (Anılan-Girmen-Öztürk-Koçkar, 2004). Zarok bi saya lîstokan hînî ehlaqê civakê dibin. Belkî jî ji ber vê çendê di disîplînên wekî sosyolojî û patolojîyê de ev gotin xwe dubare dike: Zarok, neynika civakê ye.

Di nava lîstokê de her zarok ji zarokê din re dibe modelek. Bêtir jî hal û tevgerên zarokên mezin -geh erênî, geh neyînî- tesîreke ecêb li ser zarokên biçûk dikin. Eger zarokê mezin bi alîyên xwe yên erênî ve derkeve pêş wê hingê ew ji bo zarokê biçûk leheng e, modelekî esas e; eger bi alîyên xwe yên neyînî ve derkeve pêş wê hingê ew ji bo zarokê biçûk rengê hesûdî, hîlekarî û tirsê ye. Di nava lîstokê de zarok dikare nêrînên xwe û felsefeya xwe ya jîyanê bi zarokên din re berawird bike, bi hûrgilî nîqaşê bike û xeletîyên xwe sererast bike.

3. Nûve û Şîrove: Ji Herêma Botanê 10 Lîstok

3.1. Fîkofîko

Navên Din ên Lîstokê: Xefxefok (Koçer û Dêmanîyên Sêrtê), Çavkê Belo Belo (Şirnex), Veşartok.

Awayê Lîstinê: Ji nav komek zarokan yek tê bijartin û ew kes dimîne li ber kundel[1]ê û çavên xwe dineqîne, heya bîstî dihijmêre. Di vê navberê de zarokên din her yek xwe li derekê vedişêrin. Piştî hijmartinê ev lîstokvan li wan zarokên xefkirî digere, heya yek ji wan dibîne. Kijan lîstokvan bê dîtin, ew kes dimîne berde.^[2] Ger lîstokvanek sê caran bê dîtin ji alîyê endamên lîstokê ve tê cizakirin. Cizayê wî "keşe" dibire. Keşe wek kizîrê lîstokê ye. Fîk[3]a kê be (pîrik kê be), eger navê kesê ku xwe xefkirî/veşartî xelet bibêje, fîka wî dubare dibe. Fîka kê be, eger yekî bibîne divê navê wî biqîre, bibeze û berîya wî destê xwe li kundelê bide. Eger piştî wî destê xwe li kundelê bide fîka wî dubare dibe.

Şîrove: Ev lîstok lîstokeke gerdûnî ye ku hema bêje tevahîya alema cîhanê vê lîstokê dizane. Di vê lîstokê de bezîn û dîtin wek çalakîyên fîzîkî derdikevin pêş. Ji hêla geşedana civakî ve di vê lîstokê de zarok derdora xwe û navên hevalê xwe divê baş bizane. Ji bo geşedana hestê hevkarîyê lîstokeke bêqisûr e. Çinku hevalên wî ji hêla pîrikê ve hatine dîtin û ew berîya pîrikê destê xwe li kundelê bide wê bibe rizgarkerê hevalên xwe jî. Pîrik jî ji hêla “hişyarman” û “hayjixweman”ê ve divê tê neçe, çavên wî zîq vekirî bin.

3.2. Kêlanê

Navên Din ên Lîstokê: Kêl û Bêl/Vêl (Dêmanî), Kêlê (Koçer).

Awayê Lîstinê: Ev lîstok lîstokek gelek kevn e. Ji zarokên hûr bêtir zarokên mezin dileyzin. Di nav vê lîstokê de du kom hene û her kom ji pênc  heya deh kesan pêk tê. Di nav meydaneke vale de her du kom têne pêşberî hev. Di nava koman de qederê bîst mîtro navber dimîne. Endamên her du koman sê keviran (ku dişibin kêlan) li dû hev rêz dikin û di nava her sê keviran de divê mîtroyek navber hebe. Her endam kevîrekê dixe destê xwe datîne wan kêlan. Kî kêlekê bixe (tera bike) mafeke wî yê dî jî çêdîbe ku kevîrek din jî dayne kêlan. Ger bi kevirekî du kêlan bêxe ew mafek din jî  ji bo xwe bi dest dixe. Ji her du koman kîjan ewil hemû kêlan bêxe ew li pîşta endamên koma din siwar dibin û du tûran digerin.

Şîrove: Bi avêtina kevir re masûlkeyên mezin ên zarokan zexim dibin. Demên berê yên ku di lîstoka Kêlanê de jêhatî bin ew dibin şivan û diçin ber pêz, çinku milên wan zexm e ku bi rehetî dikarin keviran bavêjin. Her wiha bi vê lîstokê re sebira zarokan xurt dibe, zarok li bendê dimîne ku heta dora wî were û ew jî kevirê xwe bavêje. Dîsa di vê lîstokê de xwebawerîya zarok pêş dikeve.

3.3. Ar-Argî

Awayê Lîstinê: Di vê lîstokê de ewila ewil tixûbê lîstokgehê tê dîyarkirin. Lîstok ji du (2) koman pêk tê. Her komek ji pênc (5) kesan ava dibe. Komek li ber kundelê  dimîne  û lîstokvanên vê komê çavên xwe dineqînin. Koma din di nav tixûbê lîstokgehê de bi axê komikan çêdikin. Komikên axê li bin kevir, dar û kursan çêdikin ku dîtina wan ji hêla koma din ve zehmet be.  Koma li ber kundelê  mayî bi çav neqandî heya sedan (100)  dihijmêre. Piştî hijmartin biqede, endamên  li ber kundelê bi dirûşma “arargî zarzargî”^[4] li hawîrdora lîstokgehê dest bi kifşa van komikên axê  dikin. Ev komik wek gencîneyan in. Mebest ew e ku hemû gencîneyan kifş bikin. Dema hemû komikên axê hatin kifşkirin ew kom dewlemendîyek mezin bi dest dixe. Bi vî awayî lîstok tê dubare kirin.

Şîrove: Di lîstoka ar-argî de çavdêrîya baldarî û rêveçûn wek çalakî der dibin. Di esasê xwe de gerîn û dîtina gencîneyê adapteyî lîstokê bûye. Di vê lîstokê de zarok axê dinasê, şeklê dar û kursan di hişê xwe de qeyd dike. Kê dera axê gumş bûbe û dewsên tilî û lingan li kê dera axê be çavên zarokan li wê derê digerin. Dema komik tên dîtin hestê serfirazîyê li wan peyda dibe.

3.4. Qift

Navên Din ên Lîstokê: Gilçî (Şirnex).

Awayê Lîstinê: Lîstok li ser herîyê an jî li ser komek zibil/rêx tê lîstin. Keresteya lîstokê qift^[5] e. Hejmara lîstokvanan ji du (2) heya pênc (5) kesan pêk tê. Her  lîstokvan ji bo xwe çend qiftan û çalek/kortek çapa wê bi qasî sih (30) cm çêdikin. Wê çalê an têxin herî an jî rêxê berdidin di nav de. Her lîstokvan bi hêzek mezin û bi dorê qiftên xwe diçikilînin li nava wê kortê. Mebest ew e ku qiftên hevdu bêxin. Kîjan lîstokvan qiftê kê bêxe ew qift dibe yê wî. Ev lîstok bêtir werza zivistanê tê lîstin.

Şîrove: Bi hereketa çikilandinê re masûlkeyên biçûk û masûlkeyên mezin zexim dibin. Armanc hem zewq e hem jî qezenca maddî ye ku ew qiftên hatîn karkirin dikevin soba mala kesê ku ser ketî. Hestên karkirin û xwedîkirinê derdikevin holê. Xwebawerîya zarokan bi vê lîstokê zêde dibe, lê carinan ev xwebawerî averê dibe ku di zarokan de hestê reqabeta berjewendîyê peyda dibe.

3.5. Kabanê

Awayê Lîstinê: Lîstok  ji heftan (7)  heya deh (10) kesan tê lîstin. Keresteya lîstokê kab^[6] e. Her alîyê kabê  xwedî wateyek e. Milek mîr, milek wezîr, milek  diz û milek jî mizgeft e. Lîstokvan dibin rêzek  girover û dest bi lîstokê dikin. Her lîstokvan carekê kabê tavêje. Dema mîr û wezîr hate hilbijartin êdî rûyek yê kabê tê nîşankirin. Ji vê merheleyê û pê ve mîr û wezîr kabê natavêjin û tenê lîstokvanên din kabê tavêjin. Ger ew rûyê nîşankirî were, lîstokvan dibe diz û diçe ber destê mîr. Mîr cizayê wî dibire û wezîr jî cizayê wî bi cîh tîne. Ciza gelek deman dibe cizayeke mezin. An lêdan an jî zeleyan dixwe. Ger milê mizgeftê were ew wek towbeyê tê pejirandin û ji bo wî alî tu ciza tuneye.

Şîrove: Di vê lîstokê de ji geşedanên fîzyolojîk bêtir geşedanên sosyokulturel derdikevin pêş. Zarok di vê lîstokê de hînî edet û toreyên civakê, raz û sembolên civakê yên wekî “mîr”, “wezîr”, “diz” û “mizgeft”ê dibin. Her wiha dîn jî wek mekan (mizgeft) bûye sembolek. Eger zarok bibe diz dê were cizakirin, bes zarok here mizgeftê dê neyê cizakirin. Ev lîstok  her çiqas girêdayî si’ûdê be jî hestên wekî hêvîkirin, berxwedan, xwebawerîyê li zarokan dide peydakirin. Lê eger di merheleya cizakirinê de lêdan û zele hebin, wê gavê îhtîmal e ku di wan zarokan de hestên cizakirin, erîşkirin û tehekûmkirinê jî derkevin pêş.

3.6. Guhkanê

Awayê Lîstinê: Keresteya lîstokê guhik^[7] e. Bi keviran tixûbeke girover tê çêkirin û ev dibe lîstokgeh. Komek dikeve li hundirê wê giroverîyê û kesek jî  li derveyî wê dimîne. Kesê li derve wê guhikê bi mebesta lêxistinê datîne lîstokvanên di hundirê giroverîyê de. Ger bikare lê bide ew lîstokvan dişewite û ji lîstokê derdikeve. Lê di dema avêtîna guhikê de ger lîstokvanên hundir bikaribin wê guhikê di hewayê de bigirin, vêca ew kesê ku guhikê girtî û kesê ku avêtî cihê hevûdî diguherînin.  Lîstokvanê li derve dema guhikê bavêje û guhik bêyî ku li kesekî bixe li erdê bikeve wê hingê koma di hundir de wê guhikê li yê derve dixe. Ger ew guhik li  lîstokvanê derve bikeve ew kes dişewite û ji lîstokê derdikeve.

Şîrove: Bi avêtina guhikê re masûlkeyên mezin û bi girtina guhikê re masûlkeyên biçûk ên zarokan zexim dibin. Ji xeynî destan ling jî di vê lîstokê de aktîf in ku divê ji wî tixûbê girover derbas nebe. Di vê lîstokê de mebest zewq e, ji hêla geşedana civakî ve xweewlehîya zarokan geş dibe, zarok dixwazin jêhatîbûna xwe îspat bikin.

3.7. Mîrzitkî

Awayê Lîstinê: Ev lîstok bi kevirên biçûk û girover tê lîstin. Hejmara lîstokvanan ji çar (4) heya  heft (7) kesan pêk tê. Her lîstokvan sê malik^[8] li ber xwe çêdike. Her malik ji  sê cot û kitekê; anku ji  heft (7) keviran pêk tê. Bîst û yek (21) kevir digihije serê her lîstokvanî. Li gor tixûbê lîstokgehê kesê ku nêzikî avê ew care yekem dest bi lîstinê dike. Dest tavêje kevirên  malikeke xwe, ji milê rastê an jî ji milê çepê ve dest bi belavkirinê dike, heta ku kevirên di destê xwe de xelas bike.  Dema lîstokvanê ewil dora xwe xelas kir, êdî lîstokvanê duyem dest bi belavkirina keviran dike. Di dema belavkirina keviran de ew malikên ku lîstokvan keviran datîne ser, hejmara wan malikan bibe 2, 4 an jî 8 ew komik dibe ya wî. Di vê lîstokê de sîstema belavkirinê gelekî girîng e. Ji ber ku her lîstokvan divê keviran wisa belav bike ku hijmara kevirên beravanên wî bibe 2, 4 an jî 8. Dema lîstok bi dawî bû her kes kevirên xwe dihijmêre. Kevirên ku ji 21’ê zêde bûn ew dibin malika zit^[9]. Malika zit di tora lîstoka duyemîn de cuda tê danîn. Dema xwedîyê wê malikê keviran belav dike, her car du keviran ji bo wê hildide. Lîstok bi vî rengî berdewam dike heta ku kevirên lîstokvanekî xelas bibin. Kesê ku kevirê wî xelas dibe ciza dixwe.

Şîrove: Di vê lîstokê de zanîna matematîkê û hesapgirî pêwîst e. Her wiha di vê lîstokê de geşedana bîrbirî (bilişsel gelişim/cognitive development) ya zarokan derdikeve pêş. Eger mirov li gorî serdemên geşedana bîrbirî a Jean Pîaget here, mirov dikare bibêje ku ev lîstok xîtabî Serdema Kirarîyên Şênber dike û ew jî di navbera temenê şeş û yazdehan (6-11) de ye. Li gorî teorîya Piaget di vê serdemê de zarok, tehlîlên bimantiq dibînin ji probleman re. Dikarin rêgezan fêm bikin, bes bêtir bi bireserên şênber diramin.[10]

3.8. Berikê Germ Germo

Awayê Lîstinê: Ev lîstok şev tê lîstin. Keresteya lîstokê ber^[11] e. Hijmara lîstokvanan bê sînor e.  Lîstokvan berekî  di nav êgir de germ dikin. Li meydanek vala vî berî tavêjin hewayê û ber dikeve erdê. Ji ber ku tarî ye ber bi hêsani nayê dîtîn. Lîstokvan bi rîya destê xwe li wî berê germ digerin. Dema listikvanekî wî berê germ bibîne dikeve pey lîstokvanên din û lîstokvanên din jî direvin. Kesê ku berik  li cem, destê xwe li kê bide ew kes ciza digire.

Şîrove: Di vê lîstokê de seheka hîskirin û dîtinê aktîf in û geşedana van sehekan bi vê lîstokê mimkûn e.  Hereketên wekî avêtin, revîn û xwekaşkirin masûlkeyên mezin ên zarokan zexim dikin. Hestên wekî xweîspatkirin, jêhatîbûn û serfirazîyê derdikevin pêş. Ev lîstok bêtir derengîya şevên havînê tê lîstin ku armanc ji reqabetê bêtir zewq e.

 

3.9. Pezikê Çêrî Mêrî

Awayê Lîstinê: Di vê lîstokê de kesek dibe  şivan, kesek dibe gur û kesên din jî  dibin pez. Kesên bûne pez yek bi yek pişta hev digirin û kesê ewil jî pişta şivên digire, bi vî awayî rêz dibin. Di destê şivên de şivikek^[12] heye û bi vî şivî li gur dixe. Gur li hawîrdora pêz digere û dema keysê xwe dît xwe tavêje pêz da ku yekê  jê çeq bike. Mebesta şivên jî ew e ku pezê xwe ji gur biparêze. Bêtir zarokên mezin dibin gur û şivan, zarokên hûr jî dibin pez. Awayê lîstina vê lîstokê derbasî reqsê jî bûye ku ji wê cure reqsê re “gizir” tê gotin.

Şîrove: Di vê lîstokê de hestê parastinê ji tevahîya hestan bêtir derdikeve pêş. Her wiha ev lîstok wek îş û ‘emil zarokan hînî şivanîyê jî dike. Dîsa zarok hînî qanûnên tebîetê dibin. Hereketên wekî bezîn, lêdan û êrîşê masûlkeyên mezin; hereketên wekî xwegirtinê jî masûlkeyên mezin ên zarokan zexim dikin.

3.10. Qîtok

Navên Din ên Lîstokê: Gelyo (Koçer), Tirbûlgî (Şirnex).

Awayê Lîstinê: Keresteyên vê lîstokê şivek dîrêj û çûvek in. Divê dirêjahîya çûv(ik) bi qasî bostekê be. Du keviran datînin nêzik hevdu û wî çûvî di ser re dirêj dikin. Lîstokvan dibin du kom. Koma ewil wî şivî di binê wî çûvî re dikin û tavêjin hewayê û dûr dixin. Lîstokvanên din jî pêşberî wan sekinîne û  ew  jî hê çûv neketî erdê li hewayê lê dide û şûnde vedigerîne. Komek dixwaze çûvî dûr bêxe koma pêşber jî dixwaze şûnde rê ke. Dema lîstokvanên komê her yek dora xwe kir êdî ew çûv çend dûr biçe ji bo wan baştir e. Ji ber ku lîstokvanê pêşber, wî çûvî dike destê xwe û bi dîrûşma Qaryo[13] dibeze da ku here cihê lîstîk lê destpêkirî. Kesê ku bibeze divê nefesê hilnede û bi yek carî bêje qaryo û bibeze xwe bigihîne cihê destpêkê. Eger bikare vê bike lîstok dest diguhere û ew kom ser dikeve. Vê lîstokê zarokên mezin jî û zarokên hûr jî dikarin bileyzin.

Şîrove: Bi hereketên wekî avêtin, lêxistinê masûlkeyên mezin; bi hereketên wekî pîvandin û girtinê jî masûlkeyên biçûk zexim dibin. Hestên serfirzî, xwebaawerî û disîplînê derdikevin pêş.

Encam

Lîstok azadîya zarokan e û lîstok ew tehn e ku hemû behreyên zarokan derdixîne holê (Yörükoğlu, 1989: 150). Zarok dema bileyze hînî van tiştan dibe: parvekirin, danîna têkilîyê, alîkirin, hevkarî, safîkirina meseleyan, rêgezên civakî (zarok van rêgezan di nava lîstokê de vedibînin, anku bi awayekî dîdaktîk hîn nabin). Ev lîstok jê re dibin derfet ku tepişên xwe pêş bixe.

Eger zarok lîstokên gelêrî bileyzin hem dê xwedîtîyê li mîrasa xwe ya çandî bikin, wê nas bikin û biparêzin; hem jî dê tepişên jîyanê bi dest bixin ku pedagojîya îro van tiştan ji bo zarokan ferz dike. Li Bakurê Kurdistanê bi pêvajoya asîmîlasyonê re zarok ji hêla çandî û lenguîstîk ve têk diçin, ji ber vê çendê em de’wa “vejîn”ekê dikin ku bi van lîstokan hem çand bê parastin û hem jî gotin û zûgotinokên di van lîstokan de zindî bibin.

Di roja me ya îro de zarok di hengameya mal û dibistanê de van lîstokan zêde nalîzin, li şûna lîstokên derve bûne hêsîrê amûrên teknolojîk. Ji ber ku ev zarok van lîstokên berê yên zarokan naleyzin bes nikarin van lîstokan êmanetî nifşê nû jî bikin. Bi vê xebatê min xwest ez hem navê lîstokan, awayê wan ê lîstinê û hem jî tesîra wan a bo zarokan ji hêla geşedanên fîzîkî, civakî, psîko-sosyal û geşedana takekesî ve bidim zanîn. Ev lîstokên ku zarok li derve di mekanên guncav ên siruştî de dilîzin dibin kartêk ji bo geşedana wan a civakî, hişmendîya rêgezan û qebûlkirina rêgezan, bidestxistina dînamîzma hevkarî û zibareyê, aîdbûna komê, biryardana li ser navê komê û hînbûna têgeha xelatê.

Çavkanî

-          - Anılan, H. - Girmen, P. - Öztürk, A. - Koçkar, M. T. (2004), “Geleneksel Çocuk Oyunlarının Eğitimsel Değeri”, OMEP Dünya Konsey Toplantısı ve Konferansı, Stenbol: Kelebek.

-          -  Boratav, Pertev Naili (1994), “100 Soruda Türk Folkloru”, Stenbol: Gerçek.

-         -  Georges, Robert A. (2007), “Eğlence ve Oyun”, w. Derya Filiz Korkmaz, kovara Milli Folklor: h. 74

-         -  Yörükoğlu, Atalay (1989), “Çocuk Ruh Sağlığı”, Stenbol: Özgür.

---

[1] Di nava lîstokgehê de darek an jî kevirek mezin tê danîn, an jî kevir dar li wir jixwe hene. Fîka kê be dema dest bi hijmartinê bike serê xwe datîne ser vî kevir an jî darê û çavên xwe dineqîne. Ji vê nîşaneyê re kundel tê gotin.

[2] Kesê ku were dîtîn ew kes li gorî lîstokê  çav  dineqîne, ji vê kiryarê re dibêjîn "mana berde/di ber de."

[3] Peyva “fîk”ê wekî “dor, rêz, sire” tê bikaranîn. Ne tenê di fîkofîko de bes di gelek lîstokan de ji bo “dor”ê fîk tê gotin, navê xwe li vê lîstokê jî daye.

[4] Ev diruşm nîşana serbestbunê ye. Lîstokvan bi vê diruşmê dibêjîn va em hatin û lîstokê destpê kirîye.

[5] Qift/Gilç: Şivek e ku serê wê hatîye tûjkirin. Dîrêjîya wê nêzikî 20-30  cm ye.

[6] Kab, sîvoka li nava kovişka dewaran e. Çar  rûyê wê hene, çargoşe (kare) ye.

[7] Guhik, mîna gokeke biçûk e. Bi parçeyên pimpokan tê pêçandin û  bo ku saxlem be bi şûjinê tê dirûtin.

[8] Malik. Di vê lîstokê de ji komên keviran re malik tê gotin.

[9] Komika zit, di lîstokê de kevirên ku ji 21ê zêde bikin ew bi serê xwe dibin komek dîn. Ji bo vê komê dibêjin malika zit.

[10] Ji bo agahîyên berfireh bnr. https://cocukgelisim.wordpress.com/yazilar/piagetin-bilissel-gelisimi/

[11]  Kevirekî pehn û biqasî hêkekî ye.

[12] Şivik, keresteya lîstokê ye. Ji dara behîvê an jî ji kinêrê çêdikin. Dişibe çûvan, lê belê ji çûv ziravtir û dirêjtir e.

[13] Dirûşma lîstokê ye. Ji ber ku bilêvkirina resenîya vê peyvê dirêj e  îhtîmal e ku hatibe kurtkirin. 

Selamî Ne Remildar e!

Wêne 1

Hespê Beza

Bîr û bawerî piştî demekê li gorî hincetên erzan xwe ji kirin û mirinan re qayîm dikin. Ji mirinê hêsantir tiştek peyda nebûye. Xuda û dewletê “mirin” kirin xelat ji bo evd û welatîyên xwe. Lewma “lêgerîn” bû navê rizgarîyê. Di vê lêgerînê de “dîtin” encam e? An lêgerîn her û her berdewam e? Reng e ku “lêgerîn” carina bibe kujerê nezan ê “dîtin”ê. Lê çi be jî qedrê “dîtin”ê heye. Ji bo berdewamîya lêgerînê divê dîtin nebe qurban, ew jî “carina”, yanî ne ilehî!

Keçikek li ser hespekî beza berê xwe daye pêşerojê. Li dû xwe çi hiştîye? Tu tişt! Bi qasî êşan wîqasî jî şên û şahî. Lê ger û lêgerîn lazim e. Bi navê cewherê tiştek kêm e ku ew jî hew bi siwarbûna hespekî beza pêkan e. Lingên hêsp hilditeqile, helbet ev yek ne bi tenê sûcê hêsp e, her wiha sûcê siwarê hespê ye jî. Mêrên li dû wê hinek bi çarlepkan û hinek jî bi meşê tên. Kes de’wa revê nake. Çinku mêr de’wa hespî dikin, ku li hespê keçikê siwar bibin ne hewceyî tiştekî din e jî.

Wêne 2

Rûxandin û Xudê

Her tişt hildiweşe, hezik û helemîn e, tofan û karesat e. Bêhna Xudê teng bûye. Li gorî gotinan, dema ku bêhna Wî teng dibe rûxandina her tiştî ji xwe re heq dibîne. Pala xwe daye tehtekî û awirên xwe li asoyê kutane. Simbêlên xwe li gorî adet û toreyên xwe birîne. Gewde û lingên wî têr goşt in. Li çi difikire? Reng e ku piştî rûxandinê bêhnvedanê difikire. Hew di vê tabloyê de cara ewil xwe daye nîşan. Keç û kur, jin û zarok, dar û devî, gul û çîçek, ker û maker, dîk û mirîşk... hemû afrîde mirinê ditamijin, lê ji mirinê bêtir dîtina Xudê ji wan re xem e. Berî ku bimirin Xudê dîtin, ne di xewn û xeyala bihuştê de, lê di dojeha dinyayê de.

Yên ku qîma xwe bi Wî anîn destên xwe jê re ba dikin û dikin hawar û gazî, da ku wan rizgar bike, tev de li alîyê rastê yê wêneyê sekinîne. Li alîyê çepê jî yên ku qîma xwe lê neanîn sekinîne. Hinek hê difikirin û hinek jî bi henekîya wê tiştê xwe ji zîn û giran berdidin xwarê û kêfa xwe dinêrin. Keçik heyîrî maye li Xudê dinêre. Li ser rûyê wê ne ken heye ne jî êş; ne kêfxweşî heye û ne jî acizî. Bes Xudê berê xwe li asoya milê rastê ve kirîye. Çi dibe? Karesata dil an ya mejî ye? Kehnîya deryayê birîne, weyt! Moxone ev jî ne "kurdên me" vin?

 

Wêne 3

Her Tişt Diqede Ji Xeynî Evînê

Piştî rûxandina her tiştî vejîn dest pê dike. Vejîn bi çi watedar e? Bi tiştekî nemir. Tişta nemir ew e ku mirov bi per û bask bibe û digel hezê li asîmanê azadîyê bifire. Belkî vîn, belkî jî evîn. Jixwe her tişt heta derekê boş û beredayî ye. Piştî evqas têkçûnan tecrûbe peyda nebûbe, nexwe karesat dîsa "xelat" e. Xudê eynî Xudayê Alemîn e.

Piştî karesatê yên ku li alîyê rastê bi erdê re bûne yek û rê li ber du kesên milê çepê vebûye. Du kes in, belkî hin kesên din jî hene li paş wan, lê tu kes naxuyêd. Ma ev bedela wê karesatê bû gelo? Ma hewce bû ku ji bo bişkuvîna evînekê bedelek wiha bête dayîn? Ma ne pêkan bû ku insan carina bi mejîyê xwe hez bikin û bi qelbê xwe bifikirin? Madem mirin encama dawî ya vê jîyanê ye, nexwe çi hewce ye ku mirov mirinê bîne li bîra xwe û jîyanê li xwe heram bike? Gelo dereceya hezkirinê heye ku mirov rabe bipîve? Na! Nexwe çi? Lêgerîn û rev ne ‘eynî tişt in. Lêgerîn dîtinê nake qurban, lê rev dikare her tiştî bike qurban. Heta kengê? Heta ku ew mirovê revok ji reva xwe jî bireve.

TESÎRA MÎTAN LI SER NETEWEPERWERÎYÊ

   TESÎRA MÎTAN LI SER NETEWEPERWERÎYÊ

   Mîtolojî her çiqas di wateya xwe de wek bawerîyên kevin ên civakê bên destnîşankirin jî, di esasê xwe de bi veguherînê re adapteyî roja me dibe. Çima veguherîn? Ji ber ku xilasîya gerdûnê ji “guherîn”ê tune, her tişt diguhere. Palpişta herî saxlem jî ew e ku bîr û bawerîyên civakê xwe adapteyî vê guherînê bikin, lew “veguherîn” derman e. Ji bo hebûna neteweyekê (qesta me dê bêtir serdema Kapîtal be) vejîna kokê, anku “vegera li mît û efsaneyan” weke tişteke esas hat dîtin.

       Di vê xebata xwe de me bi rêbaza analîzê bandora mîtan a li ser neteweperwerîyê rave kirîye. Gelo, mît çima ji nû ve girîng hatin dîtin? Bêtir jî em li pey vê pirsê ketine.

Mît û Monomît

       Di cîhanê de mirov li ku niştecih bûbin, di nav dewr û dewranan û şert û mercan de mît hilberîne ku aîdî mirovan in, ev mît çavkanî ne ji bo berhemên ku ji laş û aqilê mirovan pratîze dibin. Dîn, felsefe, huner, şêweyên civakî ên insanên prîmîtîf û dîrokî, vedîtinên gewre yên zanist û teknolojîyê, xeyalên ku xewa mirov dişeridînin… tev de ji gustîlka esas û efsûnî ya mîtê derdixin holê (Campbell, 2010: 13). Mirov heke bi baldarî lê kûr bibe dê bibîne ku di esasê xwe de mît cîhaneke antî-lojîk e. Tabî ev nayê wê wateyê ku mît welatê xurafeyan e. Tiştên cewherî yên ku di zêhn û gîyanê mirov de, dibin sebeb ku mît bibe spartgeha efsûnî ya mirov û neteweyan.

       Monomît (li gorî Campbell) rave dike ku di esasê xwe de her bûyera mîtîk ji heman kokê tên. Ango beşên wê hene ku ji bo hemû mijar û bûyerên mîtîk derbasdar in: Destpêk, Veqetîn, Têgihiştin û Veger. Heke mirov van beşên monomîtê baş îzeh bike mirov dikare ji bo mîtolojîya Kurdan “Memê Alan” wek mînak destnîşan bike. Li ser monomîtê dîsa nexşeya di Şehnameya Firdevsî de mînak e. Lê meseleya me ji vê bêtir ew e ku gelo îhtîmal heye ku hemû netewe ji neteweyekê hatibin, heke wisa be neteweya ewil kîjan e? Mirov monomîta Campbell heya derekî jî dikare ber bi sosyolojî û nasyonalîzmê ve bibe.

Mît û Neteweperwerî

       Angaştên Campbell ên derbarê kêşeya mîtan de ev in: 1) Civaka hevçerx di nav alozîyekê de ye; 2) sebebê vê alozîyê ev e ku mirovê hevçerx jîyanê bêwate dibîne; 3) sebebê bêwatebûna jîyanê jî ew e ku mirovên hevçerx ji mîtan bê par mane; 4) sebebê vê bêparîyê jî ev e ku zanistîyê mît binpê kirîye; 5) ligel vê yekê wateya mîtê ne rasterast, bes sembolîk e; 6) wateya wê ya sembolîk jî di esasê xwe de psîkolojîk e; 7) wateya mîtê ya psîkolojîk jî Jungperwer e; 8) ku mirov bi şêweyeke sembolîk, psîkolojî û Jungperwerî bixwîne wê bê dîtin ku mît û zanistî ji hev digirin û mirovên hevçerx dê vê yekê qebûl jî bikin; 9) ku were qebûlkirin jî dê bê dîtin ku mît wateyê li jîyanê dike û aramdarîya civakî wê ji nû ve peyda bibe (Segal, 2006: 117). Kuştina hestê di heman demê de tê wateya serdestîya lojîkê, an jî vemirina mîtosê. Civaka bêhest (bê mîtos) civakeke berjewend e, tehekumkar e, îteatkar e. Bes sosyolojîya têgeha azadîyê jî destûrê nade civaka rijî ya lojîk.[1]

       Helbet hêsan e ku mirov di karê înşakirina neteweyê de girîngîya bikaranîna dîrok û siruştê fêm bike. Veguherîna gelê eşîr î koçer bo neteweyekî sazbûyî, ji bo wan dayîna hestên nasname û aîdîyetê, hevgihandin û yekparekirina wan, ji bo wan dayîna hestên otantîkî û xweserîyê ku xwe bi xwe rêve bibin… ev tevde hewceyî çarçoveyeke sembolîk in û bi saya vê yekê civak dikare tevbigere û bibe xwedî îstîkrar. Ev pêkhate jî girêdayî mîtolojîya rabirdûyê û helbestwerîya siruştê ye (Smith, 2002: 256). Vêca pêşeng û avangardê civakê kî be gerek e qala qehremanîya dewrên berê bike da ku civak adapteyî dever û modela nû bibe. Anku îro ji bo jîyaneke komînal sîyasetmedarên Bakurê Kurdistanê pêwîstî pê dibînin ku behsa serdema Neolîtîk û mîta Kawayê Hesinkar bikin. Ev yek astên girîng in ku wek ku Smith gotî ji bo nifşên nû hestewarîyek didin peydakirin.

       Her çiqas di disîplîna pedagojîyê de xalên hevbeş hebin jî ji ber ku wek mufredat ew pêwîstî bi “neteweperwerî” dibînin bivê-nevê dê di nav pergala perwerdeyê ya neteweyan de ferqîyetên cuda derkevin.Smith ji bo vê yekê mînakên wiha dide: Dibistana Gel a Îngîlîzan, gymnasîuma Elmanî, Lîse û Akademîya Fransî. Helbet ev ferqîyetên mezin dê di nav nifşên ciwan de nêrînê cuda jî derxîne holê. Ev yek bivê nevê dê bandorê li ser têkilîyên endustrîyel, praksîsên polîtîk, têkilîya dîn û dewletê, malbat û têkilîyên zewacê jî bike.

Encam

       Ji bo ku neteweyek xurt bibe divê xwe tenê pala xwe nede xîmê etnîsîteyê, her wiha divê rabirdûyeke wan a zindî jî hebe. Eger tunebe jî wek ku Smîth gotî divê peyda bike. Divê peyda bike da ku ji bo neteweya xwe wek kok jê re mekan û hafizayekê çêke. Bi saya medya û pergala perwerdeyê divê van hêmayên mîtîk di hafizaya civakê de niştecih bike, eger ev pêk were jixwe dê ev veguhere pêş-qebûlîyên derhişî ên nifşê nû. Stonehenge û Druidên Îngilîzan, Qudîs û sembolên Kenîşteyan a Cihûyan ji bo vê yekê mînak in. Qet nebe zindîkirina Kawayê Hesinkar dikare ji bo Kurdan jî bibe mînak.

       Tevahîya mît û secere di esasê xwe de nasnameyeke dîrokî rave dikin. Di heman demî de ev nasname ji endamên civakê (yên ku di perîferîya civakê de mayîn jî) re sembolîze dibe û dibin nîşaneyên qedera netewî. Lew vegerîna rabirdûyê pêwîst e, mît ji bo vê vegerînê bingeheke esas e. 

Çavkanî        

Champbell, Joseph (2010), Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, w. Sabri Gürses, ç. 2, Stenbol: Kabalcı.

Segal, Robert A. (2006), Joseph Campbell’in Mit Teorisi, w. Kürşat Öncül, kovara Milli Folklor: j. 70.

Smith, Anthony D. (2002), Ulusların Etnik Kökeni, w. Sonay Bayramoğlu & Hülya Kendir, Ankara: Dost Kitabevi

---

[1] Ji bo xwendineke berfireh bnr. Zygmunt Bauman (2015), Özgürlük, w. Kübra Eren, İstanbul: Ayrıntı.

Miradê Kinê (Mirado)

Mîrê Ribabê: MIRADO (Miradê Kinê)

Lêkolîn: Selamî ESEN

Nivîskarê Îrlandî Oscar Wilde dibêje: “Peyv! Bi tenê peyv! Çiqas tiştek tirsnak e! Çi sade, çi geş û çi bêrehm in! Mirov nikare xwe ji wan xilas bike. Çi efsûnek zirav di peyvan de heye. Şekil didin tişteyên bêşekil. Wek kemanê, wek ûdê mûzîkek cûda yên wan jî hene heçko. Bi tenê peyv! Tiştek wek peyvan bi rast heye ma?” Dema ev gotina Oscar Wilde’î tê li bîra min, hunermendên ku xwe dayîn li pêş patoza kuştina civakan - ev zulma herî mezin e- li ser jîna min ve tên. Hosteyên mezin bi gelemperî piştî mirina xwe hatine fêmkirin. Lê ew ên ku “berhemdayî” bûne nemir. Meseleya hûnerê ji fêmkirinê bêhtir hîskirin e. Em di sedsala xwewindakirinê de dijîn. Lê hinek mirovên bindest şûna şerê hebûna xwe bikin û xwe bir nirxên xwe ve rizgar bikin, diçin di maseyên kenderew û qehpexaneyên laşê keç û mêran de xwe dikin qeşmerên bîrkuj, haşayî ji civatê, xwe dikin materyalê/a wan mase û qehpexaneyan. Em dibêjin hinek hevalên xwe yên wek me bindest “dem winda ye”; lê “dem” an jî “xwewindakirin” -biborînin lê- ne di xema bilokê kurê wan de ye jî. Lê eger hebûn bi çand û ziman û hunerê ve girêdayî be divê em gelên bindest xwe biparêzin û şerê hebûnê bidin. Hûn ê bêjin ev çi kurrederî ye; lê bila baş bê fêmkirin ku “zanîn û xwendin û kirin” ji bo mirovên bindest tişteke bivê-nevê ye. Di çand, ziman û hunerê de şer tunebe; ew milet an jî ew civak tune ye!

Yek ji van civakparêzan jî hunermendê kurd Mirado ye. Gelo, Mirado kî ye, çi ye? Bersiva vê ji min re giran tê; ji ber ku mirov dema behsa hunermendekî/ê nemir dike peyv û hevok jihevdûrketî ne. Zû zû nagihîjin hev. Lêbelê hewce ye ku “edebiyat ango wêje” li ser xwe be û van nemiran cardin nemirtir bike.

     

           KURTEJIYANA MIRADO

Mirado di sala 1942’yan de, li gundekî kiçik a bi navê Gêra Cahfer, ku bi ser Kercosê ve ye, ji dayîk bûye. Navê wî yê fermî yê nasnameyê: Murat Gezici ye. Navê bavê wî Ferho ye. Diya wî Hediya jî dotmama bavê wî bû. Ferho kurê Ehmedê Îsayê Kinê ye. Dibêjin ku Îsayê Kinê beriya sed salî ji Biyaxetê hatiye û li Tora Hevêrka bi cih bûye. Eslê xwe ji derdora Şengalê ne. Du birayên Mirado hene: Xelîl û Cemîl; û çar xwîşkên wî hene: Delal, Aliya, Sêvê û Cewahîr. Ew bi gotinek gelêrî “mitirb” in. Paşnavê wan ji navê dayîka wan tê; ev tişt jî di nava kurdan de tişteke girîng e ku vê pêşgotinê tîne li bîra mirov: “Şêr şêr e; çi jin e, çi mêr e.” Mirado heta 14 saliya xwe li Gêra Cahfer bi malbata xwe re jiyaye. Wê demê birçîbûnek gelek mezin di nav welêt de hebû. Mirado di kiçikatiya xwe de zêdetirîn bi mamê xwe û bavê xwe re bûye. Li wan guhdar kiriye û bi wan re geriyaye. Bi alikariya mamên xwe Yûsiv û Reşît, bavê xwe Ferho ribabê elimiye. Di çardehsaliya xwe de weke hunermendekî xweser û profesyonel li ser mûzîk û ribabê sekiniye û gelek baş fêr bûye. Di bîstsaliya xwe de dotmama xwe re dizewice. Dibêjin ku rojekê Mirado li gel mamê xwe Yûsiv di civatekê hunerî de amade bûye. Li ser vê yekê rûniştiyê civatê û civat, pirsa wî ji mamê wî Yûsiv dikin. (Yûsivê Zekiyayê ku mam û xezurê Mirad bû. Tê gotin ku Yûsiv hunermendekî mezin bû. Tê gotin ku Mirad ji mamê xwe zêdetir kiriye.) Dibêjin “şagirtê te kî ye?” Yûsiv dibêje “biraziyê min e. Ew jî hunermend e, li ribabê dixe û distirêne.” Li ser vê pirsê Mirad radije ribaba xwe û kilama “Bavê Seyrê” distire. Dibêjin ku her çendî Yûsiv strana “Bavê Seyrê” xweş distirand lê piştî vê civatê êdî Mirad bi kilama Bavê Seyrê ve hatiye naskirin. Yûsiv jî fêm dike ku Mirad, di bin re li malê li ser ribabê dişixule. Piştî demekê navê Mirad belav bû û roj bi roj hate naskirin. Di dawiya xebateke bi rêk û pêk de Mirad gihîşte xweserî û stîla xwe, û bi navê malbata xwe hate binavkirin. Êdî navê wî bûbû “Miradê Kinê”. Li her dera ku Mirad diçûyê, gel xwe digihand Mirad ji bo ku li dengê wî guhdar bikin û eger bikaribin kasetekê li ber dengê wî tomar bikin.

Tirba Mirado, Goristana Zeviyê/Sêrt, Wêne: Selamî  ESEN

Di 25 saliya xwe de diçe li Batmanê û li wir bi cih dibe. Piştî tê Batmanê li wir deng û navê wî digihîje Radyoya Êrîvanê û li her deverê welêt. Di wê demê de hunermendên kurd, Mihemed Arif Cizrawî, Îsa Berwarî, Hesen Cizrawî hwd. re hevnasî dibe. Dengê Miradê Kinê digihîje heta Stenbolan. Ji bo zemawendan/dawetan diçe metropolan. Wê demê Wezîrê Avadaniyê (Bayındırlık Bakanı) yê Tirkiyê, Şerafettin Elçi bû. Şerafettin Elçi, gelek hez ji dengê Miradê Kinê dikir û wî mêvanê mala xwe ya li Enqerê dike. Şerafettin Elçi dixwaze ku xelatek bide Mirad. Bi pêşniyariya Elçi re jî ew dibe memûrê avadaniyê. Di sala 1978’an de li Midyadê dest bi memûretiyê dike. Piştî du salan Mirado tê li Sêrtê û li vir hem memûretiya xwe dike û hem jî bi ribaba xwe ve diçe dawetan. Li Sêrtê di taxên kurdan de -niha jê re dibêjin “taxên kevin” tê gotin- miletê Botanê -ku exleb ji gundên Dihê hatine li vir- bicoş dikir. Mirado li Sêrtê diçe dawetên Ereban jî. Jixwe stranên wî yên Erebî jî hebûn. Di 17’ê Berfanbara sala 1984’an de dilrawestan wî digre û di 41 saliya xwe de jiyana xwe li Sêrtê ji dest dide. Tirba wî li navenda Sêrtê li Goristana Zeviyeyê ye.

HUNERMENDIYA MIRADO

Mirado mitirb bû. Hunera mitirbiyê gelek kokdar e. Mûzîk, reqs û şanoya mitirban cihek gelek girîng digire. Di hunera mitirban  û hunera herêma Toran de “erotîzm” weke hêmayeke gelek xweşik cih digire. Zêdetir di reqsê de erotîzm tê xuyakirin. Her wiha Mirado çiqas behsa çiçik û memikan dikira yên ku li wir hazir bûn, ji fêhêtiya serên xwe datêniyan li ber xwe. Guhdarvan bi kompeksên xwe yên zayendî re rû bi rû dimaniyan. Lê bila xelet neyê fêm kirin, ev ne doxînsistî ye; ev rastiya zayendê ye û bi peyvên hunerî tên neqişandin. Ango Mirado jinê nake objeyekê zayendê; ya bi rast ew jinê dike rastiya evînê. Wek hûn jî dizanin zayend pariyekî evînê ye. Lê di sedsala 21. de heçko evîn bûye pariyekî zayendê! Kurê Mirado, Seîd Gezici dibêje ku eslê wan ji Şengalê tê. Hunermend Seîd Yusiv û Mirado bi heman toxmê ne. Di kevneşopiya ribabê û hunera bidevikî ya herêma Toran de Miradê Kinê ez dikarim bêjim ku cihê herî mezin girtiye. Hunera bidevikî re gelek xizmet kiriye. Tu carî rûyê studyoyê nedîtiye û bi derfetên xwe kasêtan tomar kiriye. Te dî, ji berê mirov pêl du tûşên teybê dikir û deng tomar dikir. Ev kilam û stranên Mirado yên ku em guhdar dikin jî bi vî awayî tomar bûne. Kilama xwe ya “Xirabo” bi Erebên Sêrtê re distre. Di gelek kilam û stranên xwe de ewî zora oldarên xapînok biriye. Hinek stranên wî ev in: “Sêva Heciya” “Tu Xayîn î Kuro” “Haydê Dê Gel Yanima, Sar Kollarî Boynûma”, “Sabîha”, “Ehmed Axa û Eyşê Xanimê”, “Lawikê Deqorî”, “Seyrê û Eliyê Mamed”, “Ziravê”, “Êstilê”, “Keçikê Bimeş”, “Xirabo” “Awirên Esmera”, “Navê Kekçê Heyatê” hwd.

Lêkolîner Salihê Kevirbirî dibêje: “Di nav kilamên Mirado de, kilamek heye ku tu dengbêj nikare wekî wî xweş û baş bistre. Ev kilama hanê, kilama "Ferman e" ye ku li ser "Serhildana Mala Eliyê Ûnis" hatiye gotin. Bi rastî jî gava mirov li vê kilamê guhdarî dike, hîsiyeta ku çawa wê lehzê mirov li qada şer e, pêk tê”

Ciwan Haco dibêje: “Mirado… Ax, Mirado… Bawer bikim ku dengek wisa dusedsalan carek tê jînê. Rûyê studyoyê qet nedît. Eger Mirado ekîbek profesyonel re bixebitiya wê bibûya starek ê dinyayê. Mixabin, her dem di malê de bitenê dixebitiya. Ji berê mitirb hebûn. Ji van kedkarê mûzîkê (mitirban) re bi çavêkî bed dihata nêrîn û tinaz li wan dihata kirin. Mirado jî mitirb bû. Hîn ez zarok bûm di her malê de kasêtek a Mirado hebû. Bahozê wî çaxî Mirado bû. Ez bawer nakim ku Mirado ji mûzîka Caz’ê dûr e. Eger Mirado niha bijiya yê di dinyayê de Caz’a herî mezin derbiketa holê. Caz emprovîzyon e. Mirado mafê emprovîzyonê daye. Çend caran ewî min giriyandiye. Dema ez îro wî guhdar dikim, ez dibêjim tu cûdabûna wî û Rolling Stones’ê tuneye.”

Diljen Ronî dibêje: “Miradê Kinê, di nav mûzîka kurdî de cihek pirr mezin girtiye. Pê ribaba xwe şayeserên pirr dewlemend ava kiriye. Mûzîka wî, îro ji mûzîka kurdî ya modern re bûye çavkanî. Min di albûma xwe (Çend Gotinên Evînê) de strana wî ya Navê Keçkê Heyatê, bi formata hîp-hopê stirandiye. Ev jî vî tîne zimên: di hunera kurdî de stranên bi formata hîp-hop, caz, rockê ji berê ve hene. Hewce ye ku mirov wan bikole û wan bi enstrumanên hemdemî li hev bîne. Ev dê rengîniyê bixe di hunera me de. Ewî ribaba xwe wek vîrtozekî bi kar aniye û ewî ji mûzîka gelêrî re ta’mek nû aniye. Îroj bi sedan besteyên wî bi aliyê hunermendên kurd ve tên gotin. Ribab, mîrîtiya dengbêjiyê ye.”

Hozan Brader ji kurê Mirado, Sait Gezici re dibêje: “Min hemû kasetên bavê te guhdar kir. Bi kîjan stîlê de bibêjiya dengê wî qet detone nedibû. Û ew ji ber me hemûyan ve ye.”

Şerefxan Cizîrî dinivîse: “Deng li welêt hê jî wekî dengê Miradê Kinê peyda nebûye. Ew dengê zîz û zelal, bilind wekî Çiyayê Zagrosê û xurt wekî naqosa dêrên filehan, bûye normekî ji dengbêjiya welêt re û li hemû deverên welêt belav bûye. Miradê Kinê bi dengê xwe yê berz û zelal, nexweşan ji nava nivînan radike li ser piyan.”

Tesîra Mirado li ser hunermendên Kurd zehf bû. Ji xeynî hunermendên reqsê (Îmad Selîm, Adnan Dilxwaz, Ekremo, Kasım Koç, Bahramo hwd.) hunermendên rock, caz û pop ê jî di bin tesîra wî de man û dimînin jî. Ciwan Haco, Rojda, Jan Axîn, Diljen Ronî, Hozan Beşir, Koma Hezex, Koma Zerdeştê Kal ji van hunermdan/koman hinek in. Her çiqas em bibêjin mûzîka kurdî pêş ve çûye jî gere em vê jî qebûl bikin: mûzîk ne hunerek bêesl e ku çêbûyîna stranan ne wek “weledê zinayê” ne. Belkî her kes dikare stranan bêje lê her kes nikare stranan bi dilekî bawer, bi hestekî xweyhêz û besteyek xurt çêbike. Mirado bestekar, kilambêj û reqasbêjek pirralî ye. Emrê wî kurt bû lê dengê wî tu carî nemir. Heta niha jî Mirado rûneniştandine cihê pîroz a ku wî di civaka kurd de bi dest xistî. Hêj ecêb dimînin, “weyy me çava Mirado nas nekiriye…” Te dî, gotinek me heye: piştî tirrê, kezîkurrê… Mirado gava bê fêmkirin wê kifş bibe: Mirado, yek ji wan “xezîneyên ku heft qet ji bine erdê derketine li ser rûyê erdê” ye.

Mijdar/2011

Sêrt